Kyai Gedhong, prajurit Pajang kang nyalawadi..

Wit Pacar sing nganeh-anehi

Ngandhakake kuburan tuwa, situs utawa petilasan jaman Mataram ing Kotagede, prasasat ora ana enteke. Peti­lasan, situs lan kuburan-kuburan tuwa mau sumebar ing maneka papan sakiwa tengen Kotagede, lan akeh-akehe wis dikenal dening masyarakat. Contone Kom­pleks Pasareyan Panembahan Seno­pati, Mesjid Mataram, Sela Gilang, Watu Gatheng, Ringin Sepuh, Jebolan Raden Rangga, Beteng Cepuri, Bokong Semar, utawa Pasareyan Nyai Gadhung Mlati.

Lha, sing bakal dicritakake ing ngisor iki klebu salah sijining pasareyan tuwa ing Kotagede sing dilalekake. Senajan ora sekawentar kaya situs ing ndhuwur, ananging pasareyan tuwa iki ngemu seja­rah sing ora kalah pentinge, yaiku nge­nani Kyai Gedhong, salah sijining prajurit Pajang sing nggembol misteri.

Ora akeh sing mangerteni, sapa seja­tine Kyai Gedhong iki. Crita lisan utawa tulisan ngenani Kyai Gedhong uga ana maneka versi. Sawijining sumber nye­but­ake, Kyai Gedhong yaiku sawijing hu­lubalang utawa punggawa Keraton Pa­jang. Dicritakake, sawijining dina, Kyai Gedhong dikirim dening Sultan Pajang, Hadiwijaya, supaya mbiyantu Sutawijaya sing lagi mbangun Keraton Mataram ing alas Mentaok.

Makam Gedhongan papan sumarene Kyai Gedhong

Ananging nalika tekan alas Mentaok, dheweke dicubriyani minangka telik sandine Pajang. Para prajurite Sutawija­ya banjur nyoba nyekel lan mulasara Kyai Gedhong. Gandheng Kyai Gedhong sekti lan prajurit pinilih, dhe­weke ora dadi korbane cubriyane pra­jurite Suta­wijaya.

Wusanane, dimangerteni apa alasan sabenere Kyai Gedhong teka ing alas Mentaok. Sabanjure, dheweke dadi pra­jurite Sutawijaya sing pinercaya, lan an­dhile gedhe nalika mbangun Keraton Mataram.

Pasareyan Kyai Tebu Mangli lan Kyai Tebu Ireng

Nalika yuswane Kyai Gedhong wis sepuh, karana nduweni jimat Pancasona, dheweke ora bisa mati-mati. Gandheng Kyai Gedhong wis ngersakake mati, Kyai Gedhong banjur nyritakake daya apese jimate kuwi marang Panembahan Seno­pati. Kanthi diturokake ing lincak pring, lan busanane diuculi, ora gantalan wektu Kyai Gedhong wusanane seda.

Kyai Gedhong anggone nyarekake ma­pan udakara 800 meter lor wetan Pasar Kotagede, ing njaban jagang uta­wa be­teng Mataram. Mung udakara 100 me­teran lor jagang. Ing Pasareyan kase­but, sabanjure uga dikubur lincak lan busanane Kyai Gedong. Kuburan lincak pring Kyai Gedhong sinebut Pasareyan Kyai Seda Lincak. Dene kuburan busana Kyai Gedhong sinebut Pasareyan Kyai Seda Sandhang. Dawane kijing Kyai Gedong udakara 185 cm, jembare 65 cm, lan dhuwure 70 cm. Dene kijing Kyai Seda Lincak lan Kyai Seda Sandhang ukurane luwih cilik. Pasareyan Kyai Ge­dong, Kyai Seda Lincak lan Kyai Seda San­dhang dipageri tembok kanggo mi­sahake karo pasareyan liyane.

Pasareyan Kyai Surontani

Kejaba Pasareyan Kyai Gedhong, ing kono uga disarekake prajurit lan kula­warga saka Mataram liyane. Kayata Pa­sa­reyan Tumenggung Surontani (ana uga sing nyebutake Kyai Juru Mertani). Kanggo sing padha seneng golek keris sekti, Tumenggung Surotani iki klebu dadi panutan. Mula, ana warga sing dire­wangi tirakat ing pasareyan iki saperlu golek keris kang ana tuahe. Lan, sing ora kalah misterius, ing njero Pasareyan Gedongan iki ana wite pacar. Miturut warga ing kono, wit pacar ku­wi kawit biyen gedhene mung semono wae, ora tambah ge­dhe lan ora tambah dhuwur, ananging uga ora mati.

Ing pasareyan iki pranyata uga tinemu kijing putrane kembar Panembahan Seno­pati. Putra kembar kasebut seda nalika isih cilik. Kijing cilik loro kembar kuwi sinebut Kyai Kembar utawa Den Bagus Kembar. Ing sandhinge uga disarekake emban utawa abdi dalem sing momong. Ana ma­neh pasareyan tuwa ing kene, yaiku pasareyan Kyai Tebu Mangli lan Kyai Tebu Ireng, sakloron klebu andhahane Kyai Gedhong sing pinercaya.

Papan panggonan Kyai Gedhong di­sarekake saiki sinebut Kampung Gedho­ngan. Jeneng Gedhongan njupuk saka tembung Kyai Gedhong. Juru kunci Pasa­reyan Kyai Gedhong, R. Widodo utawa Jajar Mas Nitipratolo ngandhakake, Pa­sareyan Kyai Gedong iki dumunung ing Kelurahan Purbayan, Kecamatan Kota­gede, Ngayogyakarta. Dene lemah Pasa­reyan iki diduweki dening warga Kota­gede, asmane H. Abdul Bakri Sastroat­maja lan Noto Siti. Sakloron banjur ngi­dinake lemahe kasebut kanggo pasare­yan umum. Dadi, saliyane Kyai Gedhong, para prajurit lan kulawarga Mataram, ing pasareyan iki uga disarekake ma­syarakat umum saka Kotagede lan sakiwa tengene.

Crita ing ndhuwur temtu durung komplit. Sebab, ana versi sing beda ma­neh ngenani Kyai Gedhong sing kebak misteri iki. Ing versi iki, Kyai Gedhong dikandhakake prajurit Pajang sing mlayu lan mbelot mihak Mataram. Dheweke diwenehi gelar Kyai Gedhong karana punggawa iki ditugasi njaga gedhong pusaka Keraton Pajang.

Nalika perdikan alas Mentaok wusa­nane dadi keraton Mataram, lan Sutawi­jaya dadi raja kanthi gelar Panembahan Senopati, Pajang muntap lan siap pe­rang klawan Mataram. Pranyata, Kyai Gedhong luwih mbelani Mataram, yaiku kanthi cara nyelundupake mane­ka gaman marang prajurit Ma­taram.

Ing pihak Mataram, Kyai Ge­dhong jelas pahlawan, ananging saka pihak Pajang, Kyai Gedhong pengkhianat sing kudu dipidana pati. Wusanane, Kyai Gedhong kasil dirangket para prajurit Pa­jang, lan dipidana pati. Nalika dipi­dana pati, karana sektine Kyai Gedhong, nganggo cara apa wae tetep ora mati-mati. Saben awake didelehake lemah, banjur urip maneh. Mangkono sateruse nganti para prajurit Pajang bi­ngung.

Wusanane digolekake cara, piye supaya awake Kyai Ge­dhong mau ora ketemu lemah, yaiku kanthi cara awake dian­jang-anjang ing lincak. Nalika wis tenan-tenan mati, awak, lincak lan busanane Kyai Gedhong dikubur ing telung kuburan sing beda. Kyai Gedhong sing kebak misteri iki, emane dilalekake lan kurang kopen. ***

(Agung Hartadi)